Telif Haklarına İlişkin Bilgilendirme

Değerli Kitapseverler,

Covid-19 pandemisiyle birlikte dijital ortamdaki eser ve içerik paylaşımlarında artış, kitapla ilgili etkinliklerin dijital alanda yaygınlaşması ve daha fazla insana ulaşabilmesi açısından sevindirici olmakla birlikte, çoğunun iyi niyetle ve heyecanla yapıldığına inandığımız bu paylaşımlar önemli oranda telif hakkı ihlallerine neden olmaktadır. Bu ihlallerin pek çoğunun farkında olunmadan, bilgi eksikliği nedeniyle ortaya çıktığı düşüncesiyle, yayımlanmış eserlerin dijital ortamlardaki kullanımlarına ilişkin temel birkaç bilgiyi paylaşmak isteriz.

Ülkemizde telif hakları, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’yla düzenlenmiştir. Bu yasaya göre telif hakkı ile korunan eserlerin, hak sahiplerinden izin alınmadan kullanılabilmesi istisnai durumlar dışında mümkün değildir.

Yasa gereği bir kitabın tamamının okunarak ses/görüntü kaydının yapılması ve dijital bir platformda “sesli kitap” şeklinde sunulması ancak hak sahiplerinden izin alınarak mümkündür. Bir kitabın %10’unun ya da %20’sinin izin alınmadan kullanılabileceği şeklinde, miktar belirten bilgiler ise tamamıyla yanlıştır.

Bir kitabın sadece tanıtım amacıyla çok kısa bir parçasının, kaynak belirtilmek şartıyla, sesli okuma ve gösterme yoluyla yapılan ses ya da video kaydının paylaşılmasında genel olarak sakınca yoktur. Ancak alıntı yapılan bölümün kitabın bütünüyle orantılı şekilde çok kısa olması, tanıtım maksadını aşmaması, kitaba ve onu üretenlere zarar vermeyecek şekilde sunulması zorunludur. Kitapların künyelerinde yer alan telif hakkı ile ilgili bilgi ve uyarıların da dikkate alınması gerekir.

Diyelim ki, bir resimli öykü kitabını telif ücreti ödemeden sesli okuma videosu olarak sunmak istiyorsunuz. Kitabın sadece bir kısmı için kullanım izni istenmelidir. Örneğin, 36 sayfalık bir resimli öykü kitabının en fazla 5-6 sayfası için yayınevinden bu tür bir kullanım izni istenmelidir. Veya bir romanı telif bedeli olmaksızın, etkinlik, tanıtım vb. amaçlarla ses kaydı olarak dijital alanda okumak istiyorsunuz. Romanın tamamının paylaşılması doğrudan hak ihlali yaratacağı için, örneğin 100 sayfalık bir romandan 6-7 sayfayı aşmayan bir bölümü bu şekilde okumak için yayınevinden izin istenmelidir. Benzer şekilde bir şiir kitabından telif bedeli ödemeden alıntı yapmak ve bu alıntıyı dijital alanda paylaşmak isterseniz, kitaptan 1 veya 2 şiiri alıntılamak için yayınevinden izin istenmelidir.

Verilen izin, sadece verildiği kullanıma ve koşullarına özeldir; 6 sayfa için sesli okuma izni alındıysa bu sadece belirlenen 6 sayfayla ve bu okumayla sınırlıdır. Kitabın başka bir 6 sayfasının okunmasını veya izni alınan 6 sayfanın izin verilen hususlar dışında bir kullanımını kapsamamaktadır. Okumanın hangi tarihte yapılacağı, hangi platformlarda kullanılacağı, canlı yayın mı kayıt mı olacağı, platformda ne kadar süreyle tutulabileceği/ne kadar süre sonra platformdan kaldırılması gerektiği vb. koşullar da alınacak izin kapsamında net biçimde bulunmalıdır.

Öte yandan bahsettiğimiz türden bir kullanım bir dijital platformda sunulduğunda videonun izlenmesi üzerinden para kazanılıyorsa veya reklam geliri elde ediliyorsa, mutlaka hak sahiplerine de telif bedeli ödenmelidir.

Yine de açıklıkla belirtmek gerekir ki bu tür kullanımlarda izin verilecek sayfa hak sahiplerinin inisiyatifindedir ve izin verilen kullanıcıların, yaptıkları kullanımdan hiçbir ticari menfaatinin olmaması da gerekir. Yukarıda verilen örnekler sadece konunun anlaşılmasını kolaylaştırmak amacıyla verilmiştir, bir kural veya sınırlama belirlememektedir.

Bazı yayınevleri, yayımladıkları kitaplar için uygun gördükleri ve kendilerinden ayrıca izin alınmasını gerektirmeyen kullanım biçim ve oranlarını kendi internet sitelerinde, her kitap için “tadımlık” vb. isimlerle tanımlayıp örnekleyerek telif hakkı ihlali yapmadan kullanım seçeneklerini belirlemektedir. Bu tür önceden tanımlanmış izinli kullanım olanaklarından yararlanmak için yayınevlerinin internet siteleri incelenmelidir.

Yayıncılar Telif Hakları ve Lisanslama Meslek Birliği’nin (YayBir) internet sitesinde farklı kitap türlerindeki alıntılama vb. konulara ilişkin ayrıntılı bilgilere ve örneklere de ulaşabilirsiniz: https://www.yaybir.org.tr/bilgi-bankasi/uc-adim-testi/.

Kitapların kullanım izni için, günümüzde kolaylaşan iletişim olanakları sayesinde doğrudan yazarlara ulaşmak yerine yayınevlerine ulaşmak doğrudur; çünkü kitapların kullanım hakları yayınevleri tarafından temsil edilmektedir. Unutulmamalıdır ki, yayınevleri telif haklarını korurken ve ihlalleri önlemeye çalışırken yazarların, çizerlerin ve çevirmenlerin yani yayımladıkları kitapların eser sahiplerinin haklarını da korumaktadırlar.

Bir kitabın yazılışından okura ulaşmasına kadar süren uzun üretim zincirinde pek çok kişinin ve kuruluşun emeği vardır. Bu emeklerin önemli bölümü karşılığını telif haklarıyla bulur. Telif haklarının korunması; hem yazar, çevirmen, çizer gibi eser sahiplerinin üretimlerini hem de bu üretimleri okurlara ulaştırmak için çalışan yayınevi, matbaa, kitabevi gibi paydaşların faaliyetlerini sürdürülebilir kılar. Telif haklarına hassasiyet göstererek kültür varlıklarımızın zenginleşmesi ve hak sahiplerinin zarar görmemesi hep birlikte sağlanabilecektir.